Gwara to terytorialna odmiana języka, co oznacza, że jej najważniejszą cechą jest zróżnicowanie geograficzne. Mieszkańcy poszczególnych regionów, miast i wsi mają swój sposób porozumiewania się, który powstał w wyniku wielu różnych czynników.
Cechy gwarowe mogą dotyczyć:
Gwary zachowują wiele form dawnych, które kiedyś znane były polszczyźnie ogólnej. Do archaizmów można zaliczyć np. wyrazy młodzie (‘drożdże’ w Wielkopolsce) czy skórzyca (‘cynamon’ na Śląsku). W gwarach pojawia się wiele zjawisk językowych obcych polszczyźnie ogólnej. Należą do nich m.in. mazurzenie, czyli wymowa głosek sz, ż, cz i dż jako s, z, c i dz (myska, zaba, capla, dzdzownica) znana dialektowi mazowieckiemu, małopolskiemu, częściowo śląskiemu oraz wyspowo w Wielkopolsce, czy zastępowanie form celownika przez konstrukcję z przyimkiem dla w północno-wschodniej Polsce, np. ktoś ukradł dla mnie telefon ‘ktoś ukradł mi telefon’. Nie możemy postrzegać form gwarowych tylko jako form archaicznych, gdyż występują w nich także zjawiska nowe, nieznane polszczyźnie ogólnej, co świadczy o ich żywotności oraz częściowo niezależnym rozwoju.
Gwary są niezwykle bogatymi odmianami polszczyzny, która rozwijała się przez długie stulecia niezależnie od języka ogólnego. Jest dziedzictwem mieszkańców regionu świadczącym o lokalnej historii i kulturze. Dla wielu stanowi ważny element lokalnej tożsamości. W perspektywie ogólnej gwary świadczą o dojrzałości polszczyzny jako języka zróżnicowanego wewnętrznie.
Ważnym składnikiem niektórych gwar są także zapożyczenia, które świadczą o lokalnej historii i istniejącej na danym terenie wielojęzyczności.
Na zachodzie kraju spotkać można wiele germanizmów (wpływów języka niemieckiego, np. laczki ‘domowe obuwie bez zapiętki’, galart / galat ‘galareta z mięsa’), na południu bohemizmów (zapożyczenia z czeskiego, np. podzim ‘jesień’, żymła ‘bułka’), na wschodzie zaś z języków wschodniosłowiańskich (dragle, drahle itp. ‘galareta z mięsa’, hara ‘wódka, zwykle złej jakości’) i litewskiego (plirpa ‘gaduła’, kierepła ’niedołęga, człowiek niezgrabny’).
Gwary, które mają podobne cechy, grupują się w dialekty. O ile liczba dialektów jest ustalona (są to dialekty: małopolski, mazowiecki, śląskii wielkopolski), o tyle dokładnej liczby gwar nie można podać.
